Księgi metrykalne parafii rzymskokatolickiej w Ostrowie Lubelskim stanowią bogate źródło wiedzy o jej mieszkańcach. Dość licznie zachowane przekazują nam informacje, których odtworzenie z innych źródeł byłoby bardzo trudne – jeśli nie niemożliwe. O wyjątkowej wartości tego typu źródeł pisał już w dwudziestoleciu międzywojennym Dobrowolski[1]. Z okresu staropolskiego zachowały się zapisy akt miejskich tylko z trzech lat[2]. W sposób oczywisty nie mogą one służyć do odtworzenia w szczegółach specyfiki miejskiego życia zarówno zwykłych mieszkańców jak i lokalnej elity. Szczegółowa analiza ksiąg metrykalnych wydaje się w takiej sytuacji koniecznością.

Baza źródłowa niniejszego opracowania oparta jest w największym stopniu na księgach metrykalnych. Są rękopisami papierowymi oprawionymi w tekturę, paginowanymi (zawsze w górze z prawej strony), później bo w latach 90 –tych ubiegłego wieku obłożonymi grubą folią. Stan ksiąg przedstawia się zadowalająco – przypadki naderwanych kart są dosyć sporadyczne. Zdecydowanym wyjątkiem jest księga chrztów z lat 1808 -1810.

Księgi od początku powstania do roku 1797 przybierają formę dudek o wymiarach 9-10 × 29-32. Sporządzane zostały z bardzo wytrzymałego papieru czerpanego. Wpisy dokonywane były w formie narracyjnej. Przykładowo metryki chrztów zawierały w sobie bardzo niewiele informacji. Sobór Trydencki nakazał by w każdej zawarte było imię dziecka, data chrztu, imiona rodziców, imiona rodziców chrzestnych i imię szafarza chrztu[3]. Generalnie przybierały formę bardzo krótkich wpisów jednakże w przypadku rejestracji osób o wyższym statusie społecznym mogły być bardzo rozwlekłe i dokładne. Typowa metryka chrztu tego okresu zawierająca interesujące nas dane wygląda następująco:

Krasne

Die 24 Martij [1712]

Ego qui supra baptizavi infantem filiam Franciscam Nobilis Domini Alexandri Kaznowski & Mariannae Coniugum Legitimorum. Patrini fuere, Nobilis ac Generosus Dominus Nicolaus Nieprzecki Vexilifer cohortis Magnifici Domini Capitanei Parczoviensis cum Magnifica Barbara Capitaneida Parczoviensi Virgine.

 

W latach 1797 – 1810 obowiązywał na omawianym terytorium nowy formularz o układzie tabelarycznym. Zmienił się również format ksiąg. Metryki dzięki temu były zapisywane staranniej. Każda z nich musiała zmieścić się w ustalonym dla niej miejscu. Władzom zaborczym Austrii zależało przede wszystkim na rejestracji nowo podległej jej władzy ludności. Wiedza m.in. o tym, kto jest w wieku poborowym dawała państwu możliwość skutecznej rekrutacji do wojska. Cesarz Józef II Habsburg wprowadzający swoją politykę kościelną dążył do pełnego uniezależnienia kościoła austriackiego od Rzymu. Każdy kapłan – proboszcz miał być realizatorem jego reform – urzędnikiem państwowym.

Za czasów Księstwa Warszawskiego ogłoszono Kodeks Napoleona. Wprowadzono go 1 maja 1808 jednakże na terenie parafii Ostrów Lubelski jego postanowienia zaczęto realizować dwa lata później.  Wtedy to proboszcz stał się urzędnikiem stanu cywilnego. Na nim spoczywała odpowiedzialność sporządzania aktów przed dokonaniem obrządku religijnego[4]. Po raz pierwszy wprowadzono podpisy świadków zdarzenia uwierzytelniające akt. W metryce nie wzmiankowano wprost o dacie chrztu. Była nią data zgłoszenia się do duchownego. Dowodem na to może być księga ochrzczonych z lat 1813 – 1819[5].  Treść wpisów uległa zmianie. Wprowadzono język polski oraz opisową formę metryk. Jest to o tyle ważne, że w przypadku wcześniejszych zapisów podawano wyłącznie datę chrztu dziecka pomijając uwzględnienie daty jego narodzin[6]. Metryki miały charakter ściśle cywilny – uwzględniały oficjalnie tylko fakt narodzin, stąd też nie znajdziemy tam wiadomości o rodzicach chrzestnych. Obok rejestrów osób wiary chrześcijańskiej spotkać można wpisy dotyczące ludności żydowskiej. Jest ich zaledwie kilka i nie stanowią poważnego źródła do badań demograficznych czy genealogicznych nad grupą ludności Ostrowa stanowiącą 20% jej stanu[7]. W zasobie archiwum parafialnego dostępne są księgi tego typu tylko z lat 1810-1811, 1812, 1817 oraz 1823-1825, która to został współoprawna ze zgonami. Pozostałe zapisy metrykalne z lat 1813 – 1819 oraz 1820 – 1826 są wyłącznie rejestrami chrztów. Według nowego ustawodawstwa w praktyce obowiązującego w omawianej parafii w latach 1808 – 1812 wyróżniamy podstawowe części składowe metryki jak:

1. Data zdarzenia (równoznaczna z datą chrztu).
2. Imię i nazwisko stawającego (zazwyczaj był nim ojciec dziecka) wraz z jego zawodem, wiekiem i miejscem zamieszkania.
3. Data narodzin z podaniem miejsca (nr domu) oraz dziecka.
4. Imię i nazwisko matki oraz jej wiek.
5. Imię dziecka.
6. Imiona i nazwiska dwóch świadków zdarzenia z podaniem ich zawodów, wieku oraz miejsca zamieszkania.
7. Ewentualne podpisy świadków oraz obowiązkowy autora metryki.

Ostrow                                         Akt 27 -my

Roku tysiącznego osiemsetnego dziesiątego dnia pierwszego miesiąca Października                o godzinie piątej po południu.

Przed Nami Proboszczem Ostrowskim sprawującym obowiązki Urzędnika stanu cywilnego gminy Ostrowskiej Powiatu Włodawskiego w Departamencie Siedleckim stawił się Marcin Miedzianowski obywatel Ostrowski liczący lat dwadzieścia pięć w Ostrowie zamieszkały i okazał nam dziecię Płci żeńskiej które urodziło się w domu jego pod Numerem sześćdziesiątym piątym na dniu trzydziestym Września roku bieżącego: oświadczając iż jest spłodzone z niego i Jadwigi Maleszykówny dwadzieścia cztery lat mającej jego małżonki i że życzeniem jego jest nadadź mu imię Franciszka. Po uczynieniu powyższego oświadczenia i okazaniu dziecięcia, w przytomności Jana Tyburskiego Maystra Kunsztu Krawskiego liczącego lat czterdzieści w Ostrowie zamieszkałego, tudzież Józefa Zborowskiego liczącego lat dwadzieścia sześć także w Ostrowie zamieszkałego Akt niniejszy urodzenia po przeczytaniu onego stawającym przez nas podpisany został gdy żaden z nich pisać nie umie[8].

 Nowy porządek prawny zaprowadzony został w Królestwie Polskim 13 czerwca 1825 roku kiedy to wprowadzono nowy kodeks cywilny. Wtedy to akta stanu cywilnego połączone zostały z metrykami kościelnymi. Sporządzenie aktu cywilnego poprzedzone zostało obrządkiem religijnym.

Do spisywania metryk dla wyznań niechrześcijańskich zobowiązany był burmistrz. Księgi sporządzane były w dwóch egzemplarzach. Jeden zwany duplikatem składało się do archiwum hipotecznego właściwego sądu pokoju a drugi zwany unikatem zostawał w miejscu sporządzenia[9]. Księgi duplikatów podzielone zostały na trzy części według urodzeń, małżeństw i zgonów. Unikat zawierał wyłącznie jeden z powyższych typ rejestracji. Po zakończeniu każdego roku sporządzano specjalny protokół sprawdzenia. Czyniono tak samo w przypadku zakończenia prowadzenia całej księgi. Wszystkie one były sprawdzane przez dziekana[10].

Działo się w mieście Ostrowie dnia trzeciego Miesiąca Marca Tysiąc Osiemset Dwudziestego Szóstego roku o godzinie dwunastej w południe Stawił się Antoni Kot lat pięćdziesiąt liczący we wsi Berejów na gospodarstwie osiadły włościanin w obecności Izydora Haraszczuka lat dwadzieścia cztery i Stanisława Fiutki lat dwadzieścia pięć liczącym obydwaj we wsi Berejowie na gospodarstwie osiadłych włościan i okazał nam dziecię płci żeńskiej urodzone we wsi Berejowie w domu pod numerem siódmym, dnia drugiego Miesiąca Marca, roku bieżącego, o godzinie czwartej po południu z jego małżonki Marianny z Fiutków lat trzydzieści liczącej. Dziecięciu temu na chrzcie świętym w dniu dzisiejszym odbytym nadane zostało imię Kazimierz a rodzicami jego Chrzestnymi byli wyżej wspomniany Izydor Haraszczuk i Karolina Latowa. Akt ten stawającym został przeczytany i przez nas tylko podpisany bo stawający pisać nie umieją[11].

Przy ogólnych założeniach księgi metrykalne z XIX wieku na terytorium zaboru rosyjskiego możemy podzielić na trzy grupy według form ich prowadzenia. Tak też pierwszy przedział lat 1815 – 1820 przedstawiał sposób zapisu dopiero się kształtującego. W latach 1821 – 1867 dokonywano już rejestracji według jasno określonych reguł, natomiast od roku 1868 jako języka urzędowego zaczęto używać rosyjskiego – również w zapisach metrykalnych. Ograniczyłem się do opisu ksiąg chrztów pomijając serie ślubów i zgonów gdyż różnice między nimi występujące są znikome. Zainteresowanych odsyłam do specjalistycznej literatury.

Wprowadzone decyzjami soboru w Trydencie (1545-1563) stanowią jedne z głównych źródeł w badaniach socjologicznych, genealogicznych, onomastycznych czy choćby demograficznych[12]. Prowadzenie ksiąg metrykalnych w parafii ostrowskiej prawdopodobnie bezpośrednio nakazane zostało przez synod diecezjalny krakowski w 1593 r. zwołany przez biskupa Jerzego Radziwiłła w którym to ogłoszono Constitutiones synodi dioecesanae Cracoviensis. Dołączono do nich dodatkowo list pasterski do proboszczów Ad parochos dioecesis suae Cracoviensis epistola[13].  Już w dwa lata po swoim wyborze zwołał synod diecezjalny nakazujący m.in. proboszczom parafii prowadzenie ksiąg dwóch serii: ochrzczonych oraz zaślubionych. O potrzebie posiadania ksiąg zmarłych wspomniano dopiero w Rituale Romanum z 1614 r.

W skład metryk kościelnych wchodzą specjalne księgi w których zapisywane są chrzty, narodzenia, bierzmowania, śmierć i pogrzeby zapisywane przez proboszcza -administratora parafii. Cała inna dokumentacja wytwarzana przez kancelarię parafialną nie stanowi ksiąg metrykalnych[14].

Zasób archiwalny parafii Ostrów Lubelski dotyczący ksiąg metrykalnych nie doczekał się jak dotąd naukowego opracowania. Jego zawartość znana jest jedynie z pracy magisterskiej ks. Piotra Nowaka dotyczącej historii parafii[15]. Spośród kilku prac traktujących  o dziejach miasteczka w których wykorzystywane były zapisy metrykalne wymienić należy prace Stanisława Jopa[16]. Powstała również obszerna monografia pod red. Ryszarda Szczygła obejmująca pełne dzieje miasteczka od czasów prehistorycznych do współczesnych[17].

[1] K. Dobrowolski, Znaczenie metryk kościelnych do badań naukowych, “Rocznik Towarzystwa Heraldycznego” 5 (1920), s. 90-110.

[2] W Archiwum Państwowym w Lublinie przechowywane są akta miejskie dla okresu staropolskiego z lat 1654, 1703 i 1722.

[3] Kumor B., Metryki parafialne w archiwach diecezjalnych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XIV, nr 1, 1966 s. 65-66.

[4] Maria Albiniak, Alicja Czajkowska, Prawo o aktach stanu cywilnego z objaśnieniami, Toruń 1995, s.11.

[5] Zapisywane w niej daty chrztów zgadzają się z datacją zgłoszeń z księgi urodzeń z roku 1817.

[6] Pomimo, iż księga z lat 1808 – 1810 nosi nazwę księgi urodzeń to w rzeczywistości zawiera wyłącznie zapisy ochrzczonych.

[7] Mądzik M., Ostrów Lubelski w latach 1795-1918, w: Dzieje Ostrowa Lubelskiego, red. R. Szczygieł, Ostrów Lubelski 1998, s. 144.

[8] Tekst zachowujący ówczesna stylistykę i interpunkcję.

[9] Maria Albiniak, Alicja Czajkowska, Prawo o aktach stanu cywilnego z objaśnieniami, Toruń 1995, s.11.

[10] Tamże, s. 11-12.

[11] Tekst zachowujący ówczesna stylistykę i interpunkcję.

[12] Z. Sułowski, O właściwą metodę wykorzystania metryk kościelnych dla badań demograficznych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1962, R. X, s. 81-101; A. Szczypiorski, Badanie ksiąg metrykalnych a obliczenia ludności w XVII – XVIII wieku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1962, R. X, nr 1-2, s. 53-75; J. Gieysztorowa, Badania demograficzne na podstawie metryk parafialnych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 1962, R. X, nr 1-2, s. 103-119; J. Kurpas, Początki ksiąg metrykalnych, Archiwa, Biblioteki i Muzea kościelne, 1962, t. 2, s. 5-42; F. Stopniak, Archiwa parafialne dekanatu lubelskiego, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 9, 1964; C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej Przedrozbiorowej, Warszawa 2009.

[13] F. Machay, Działalność duszpasterska kardynała Radziwiłła 1591-1600, Kraków 1936, s. 61, przyp. 3.

[14] Kurpas J., Początki ksiąg metrykalnych, Archiwa, Biblioteki i Muzea kościelne, 1962, t. 2, s. 9.

[15] Nowak Piotr, Dzieje parafii Ostrów Lubelski do roku 1918, Lublin 1994; nawet dziś spis ksiąg metrykalnych autora różni się od stanu faktycznego.

[16] S. Jop, Zasiedlenie Pojezierza w rejonie Ostrowa lubelskiego (XIII – XVIII w.), Lublin 1998; S. Jop, Ludność na terenie parafii Ostrów Lubelski w ostatniej ćwierci XVIII wieku, Przeszłość Demograficzna Polski. Materiały i Studia, t. 6, 1973; S. Jop, Zagospodarowanie rejonu Ostrowa Lubelskiego (XVI – XVIII w.), Lublin 1991 (maszynopis).

[17] Dzieje Ostrowa Lubelskiego, pod red. R. Szczygła, Lublin 1998.